Najlepszy buhaj, jak go znaleźć?
Jak wybrać optymalne nasienie buhaja, aby otrzymać jak największą produkcję mleka o dobrych parametrach i utrzymać zdrowe stado o odpowiednim pokroju, przy jednoczesnym ciągłym postępie hodowlanym? Szeroka oferta nasienia buhajów krajowych i zagranicznych może wprowadzić zamęt w głowie, warto więc być na bieżąco z nowymi formami kojarzeń bydła oraz korzystać z porad specjalistów.
Za najpopularniejszą rasę bydła mlecznego w Polsce od kilkunastu lat uznaje się odmianę holsztyńsko-fryzyjską. Wywodzi się z bydła czarno-białego niemieckiego i holenderskiego, które zostało importowane do Ameryki Północnej i tam skrzyżowane. W Polsce prace hodowlane nad ulepszeniem krajowej populacji bydła czarno-białego rozpoczęły się po przywiezieniu pierwszych jałówek HF w 1973 roku oraz imporcie w następnych latach nasienia buhajów tej odmiany.
Hodowla bydła mlecznego ma na celu jak największą produkcyjność mleka o jak najlepszych parametrach. Dlatego każdy hodowca musi postawić sobie pytanie: Jak poprowadzić hodowlę, aby poprawić cechy kształtujące opłacalność produkcji? A należą do nich: wydajność mleka, zawartość białka i tłuszczu, cechy budowy krów (zwłaszcza wymienia i nóg) oraz cechy funkcjonalne: łatwość wycieleń, żywotność cieląt, zawartość komórek somatycznych i szybkość oddawania mleka.
Tym celom podporządkowany jest program doskonalenia rasy czarno-białej w Polsce. Tak, jak w wielu innych krajach zakłada on, że ocena wartości hodowlanej zwierząt prowadzona jest metodą BLUP (z jęz. ang.: best linear unbiased prediction), która pozwala obliczyć wartość hodowlaną buhaja - na podstawie danych o jego potomstwie oraz innych spokrewnionych zwierzętach, biorąc pod uwagę wpływ środowiska na każdego z nich.
Ocenę buhajów prowadzi się na podstawie wartości hodowlanej ich córek. Tradycyjny model opiniowania na podstawie potomstwa jest dokładny, lecz niestety, kosztowny. Od momentu wyboru rodziców, poprzez czas testowania, do komercyjnego wykorzystania buhaja minie około 6 lat.
Tańszą metodą jest ustanowienie genomowej wartości hodowlanej. Wykorzystuje się w tym celu informacje zawarte w rodowodach przodków i ich wartość hodowlaną, poprzez ustanowienie pewnych obszarów w DNA, które dziedziczą się w określony, przewidywalny sposób. W Polsce podjęto prace nad tą metodą, aby móc wprowadzić ją do codziennej praktyki hodowlanej.
W 2004 roku przy Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie powstał Polski Bank DNA Buhajów. Dotąd określono genotypy ponad 1.200 sztuk. Na tę chwilę łączy się wartość genomową (materiału genetycznego) i tradycyjnego szacowania, dzięki czemu dokładność oceny wzrosła o 5-10%.
Ocena bydła jest przeprowadzana trzy razy w roku, na podstawie parametrów użytkowych: wielkości produkcji mleka, typu i budowy zwierzęcia oraz cech funkcjonalnych. Jej wyniki są wykorzystywane do wyboru: krów na matki buhajów, buhajów na ojców buhajów, krów na matki krów, buhajów na ojców krów.
Największe znaczenie ma wybór ojca, ponieważ ma on istotniejszy wpływ na postęp hodowlany. Wpływ matki określa się na ok. 30%. Na podstawie tej klasyfikacji, trzy razy do roku jest wyłanianych 500 najlepszych buhajów w Polsce.
- W naszej ofercie można znaleźć 28-30 buhajów podlegających ocenie. Oferta zmienia się po każdej ocenie. Raz do roku wydajemy katalog, w nim zawarte są informacje na temat każdego buhaja, którego nasienie proponujemy hodowcom - mówi Tomasz Goliński, dyrektor Wielkopolskiego Centrum Hodowli i Rozrodu Zwierząt w Poznaniu, z siedzibą w Tulcach. - W razie zmian oceny wydajemy wkładkę do katalogu z najświeższymi danymi - dodaje.
W publikacji znaleźć można dokładne informacje na temat każdego osobnika. Każdy buhaj posiada imię, przy którym są zamieszczone wszystkie parametry zwierzęcia, nie tylko Indeks PF (produkcja, funkcjonalność), ale także wyszczególnione wszystkie podindeksy - imię ojca, liczba córek, liczba obór, powtarzalność przekazywania cech oraz cena nasienia. Ta ostatnia ma duże znaczenie dla hodowców. Wynika ze składowych indeksu i wartości hodowlanej, jest ustalana według pewnego szablonu. Goliński wyjaśnia, że oprócz danych buhajów, w katalogu jest wytłumaczone, jak skonstruowany jest Indeks PF, ponieważ wielu hodowcom przysparza to problemów.
Czy to znaczy, że jeśli posiadamy katalog z potencjalnymi kandydatami na ojców, to wybór jest szeroki i nie powinno być z nim problemu?
- Niestety, nie jest to takie proste - odpowiada dyrektor WCHiRZ. - Buhaja wybiera się dla konkretnej krowy. Musimy znać jej parametry i wiedzieć, jaki cel chcemy osiągnąć u potomstwa. np. krowa ma bardzo wysoką wartość hodowlaną, ale budowa jej nóg i racic pozostawia wiele do życzenia, wtedy wybieramy buhaja o wysokim podindeksie nóg i racic. Oczywiście musimy wziąć pod uwagę powtarzalność przekazywania cech, nie każdy buhaj mający odpowiednie parametry będzie je przekazywał potomstwu z takim samym prawdopodobieństwem - podkreśla specjalista.
Odpowiedni wybór nasienia pochłania dużo czasu. Organizatorzy do spraw hodowli i rozrodu korzystają z programu do kojarzeń „Matesel”, wyprodukowanego przez Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu. Grzegorz Pietrzak, organizator hodowli i rozrodu WCHiRZ tłumaczy, jak skorzystać z takiej porady: Program, na podstawie cech pokrojowych matki i celu, jaki hodowca chce osiągnąć u potomstwa, biorąc pod uwagę ryzyko inbredu (łączenia do rozrodu spokrewnionych zwierząt - przyp. red.), proponuje trzy najodpowiedniejsze buhaje. W praktyce 2-3 razy do roku organizator przyjeżdża do danego gospodarstwa. Ocenia krowy i wprowadza dane do systemu, przy stałej współpracy uzupełnia dane o pierwiastkach (dotyczące budowy wymienia) i wprowadza nowe jałówki.
Ustalana jest data następnej wizyty, przy której zostaną przedstawieni optymalni kandydaci na ojców. Z usługi organizatora mogą korzystać rolnicy, którzy prowadzą stałą współpracę z WCHiRZ. Jest ona bezpłatna. Hodowca może także skorzystać z pomocy inseminatora. Każdy inseminator jest wyszkolony w ocenie pokroju krów i doborze odpowiedniego nasienia. Rolnik może sam zaproponować, jakim nasieniem ma być inseminowana krowa.
Kiedyś problemem było, gdy hodowca chciał wybrać nasienie buhaja pochodzącego spoza granic naszego kraju. Dziś można skorzystać z informacji o międzynarodowej ocenie wartości hodowlanej buhajów, prowadzonej przez organizację Interbull, która jest odpowiedzialna za promocję rozwoju i standaryzację międzynarodowej oceny genetycznej bydła. Tworzą ją 42 kraje.
Polska uczestniczy w ocenie międzynarodowej tylko dla rasy czarno-białej, ze względu na kryteria struktury dopuszczonych danych, które przesyła się do siedziby w Szwecji - według ustalonego przez organizację formatu. Ponadto warunkiem przyjęcia buhaja do oceny, jest prawidłowo wpisany numer rejestracyjny w kraju pochodzenia. Oceniany buhaj musi posiadać co najmniej 20 córek w co najmniej 10 oborach. Interbull dokonuje oceny metodą MACE - porównuje córki buhajów w różnych krajach. Tym samym umożliwia interakcję środowiska na genotyp. Dlatego obliczenia wartości genetycznych buhajów są określane oddzielnie dla każdego państwa.
Wartości przeliczane są na parametry odpowiednie dla każdego kraju członkowskiego, tak, że istnieje możliwość porównania buhajów krajowych z zagranicznymi. Organizatorzy hodowli z każdego państwa mają dostęp do nasienia buhajów z innych regionów, co pozwala na znalezienie idealnego materiału ojcowskiego dla danego pogłowia.
Każda firma oferująca sprzedaż nasienia buhajów ma w swojej ofercie zarówno osobniki krajowe, jak i zagraniczne. Aby hodowca mógł uzyskać zadowalającą produkcję mleka, musi prowadzić ciągły postęp hodowlany swojej populacji. To dlatego, że na produkcję wpływ mają nie tylko parametry ilości mleka, zawartości tłuszczu i białka, ale przede wszystkim odpowiednie parametry budowy, żywotność i zdrowie krów, które mają rodzić silne potomstwo. Buhaje są narzędziem do poprawy tych cech, a szeroki wybór nasienia daje możliwości rozwoju każdej hodowli.
