Ochrona rzepaku “po nowemu”. Jak w praktyce działają biopreparaty?
Polska należy do ważniejszych producentów rzepaku w Europie, po Niemczech i Francji. Powierzchnia uprawy w sezonie 2024/2025 osiągnęła ponad 1 mln ha. Nadal dominuje ochrona chemiczna w tej uprawie. Wg danych GUS do ochrony rzepaku ozimego stosowano średnio 1,673 kg substancji czynnej (s.cz.)/ha, w tym najwięcej stosowano herbicydów (0,911 kg s.cz./ha), fungicydów (0,515 kg s.cz./ha) i najmniej insektycydów (0,145 kg s.cz./ha). Stosowanie integrowanej ochrony roślin i redukcja przez Unię Europejską (UE) wielu chemicznych pestycydów w rzepaku spowodowała wzrost zainteresowania stosowaniem niechemicznych metod ochrony, w tym biologicznych.
Dalsza część artykułu pod materiałem wideo
Na czym polega biologiczna ochrona rzepaku?
Biologiczna ochrona rzepaku polega na ograniczaniu chorób i szkodników z wykorzystaniem organizmów pożytecznych, takich jak mikroorganizmy (bakterie i grzyby) oraz makroorganizmy (nicienie) zamiast chemicznych pestycydów. W praktyce oznacza to wprowadzenie do uprawy zarejestrowanych biologicznych środków ochrony roślin oraz wspieranie naturalnych wrogów szkodników i patogenów. Asortyment zarejestrowanych mikrobiologicznych środków ochrony roślin w uprawie rzepaku jest nieduży, bo tylko 11 pozycji. Stosowanie tych środków wymaga od rolnika większej wiedzy. Należy również pamiętać, że środki biologiczne nie zwalczają populacji agrofagów tak jak środki chemiczne, tylko w dłuższym okresie działania je ograniczają. Dla uzyskania dużej skuteczności nie należy stosować tylko biopreparatów, ale wspomagać ich działanie poprzez konserwacyjną ochronę biologiczną i inne metody niechemiczne. Prowadzą one do ograniczenia stosowania chemicznych środków ochrony roślin, tym samym do ochrony zdrowia ludzi, zwierząt i środowiska, produkcję zdrowej żywności i ochronę bioróżnorodności.
Bioinsektycydy w ochronie rzepaku
Spośród roślin oleistych największa presja ze strony szkodników jest w rzepaku ozimym, m.in. z uwagi na długi okres wegetacji. W warunkach Polski rzepak ozimy może być uszkadzany przez 20 gatunków szkodników o istotnym znaczeniu gospodarczym. Należy wiedzieć, że szkodniki te w środowisku naturalnym są gospodarzami ponad 80 gatunków parazytoidów (organizmów pasożytniczych0. Pożyteczne owady będą regulować populacje wielu szkodników rzepaku, np. słodyszka rzepakowego przez 9 gatunków, chowacza podobnika prze 34 gatunki, a chowacza brukwiaczka przez 8 gatunków parazytoidów. Należy tylko stworzyć dla nich odpowiednie warunki do ich rozwoju (metoda konserwacyjna) np. poprzez pozostawienie miedz, zarośli, zakrzewień i remiz śródpolnych oraz utworzenie pasów kwietnych, w których te parazytoidy bytują. Są w nich m.in. chrząszcze biegaczowatych, które redukują do 50% poczwarek słodyszka rzepakowego oraz biedronki, sieciarki i bzygowate redukujące mszyce. Dla biegaczowatych ważne są stanowiska roślinne z udziałem krzewów i drzew, natomiast czynnikiem wpływającym na różnorodność biegaczowatych jest nawożenie mineralne i organiczne.
Ważna jest ochrona zapylaczy, których w uprawie rzepaku jest bardzo dużo. Największe znaczenie mają pszczoły. Zapylacze można chronić poprzez stosowanie selektywnych pestycydów i przestrzeganie zapisów zawartych w etykiecie środka ochrony roślin.
Do ochrony rzepaku przed szkodnikami zarejestrowano i można stosować 4 bioinsektycydy (tab. 1).
Tabela 1. Wykaz zarejestrowanych bioinsektycydów w rzepaku
Najważniejsze zasady przy stosowaniu bioinsektycydów w uprawie rzepaku:
- - młode stadia rozwojowe gąsienic są najbardziej wrażliwe na bakterie pasożytnicze. Gąsienice muszą zjeść toksyczne kryształy bakterii, które w jelicie rozpuszczają się pod wpływem soków trawiennych i powodują paraliż przewodu pokarmowego. Skuteczność jest widoczna po upływie 3-6 dni,
- - przy stosowaniu grzyba owadobójczego B. bassiana wrażliwe są wszystkie stadia rozwojowe szkodników. Nie należy stosować grzyba w temperaturze < 150C, stosować w warunkach wysokiej wilgotności, przechowywać w temperaturze 20C - 60C,
- - żeby zastosować zabieg opryskiwania w odpowiednim czasie ważny jest minitoring plantacji np. z wykorzystaniem „żółtych naczyń”, które monitorują pojawienie się słodyszka rzepakowego i śmietkowatych.
- - przy pojawieniu się młodych ślimaków można zastosować makroorganizm, którym jest nicień Phasmarhabditis hermaphrodita (nie podlegają rejestracji w Polsce). Gatunek nicienia Steinernema feltiae niszczy słodyszka rzepakowego i chowacza podobnika,
- - uprawa bezorkowa rzepaku jest pomocna przy problemach deficytu wody, wspomaga również działalność grzybów owadobójczych znajdujących się w glebie, jak B. bassiana i Metarhizium anisopliae, które w sposób naturalny redukują zimujące stadia rozwojowe np. słodyszka rzepakowego,
- - należy docenić metodę konserwacyjną polegającą na działalności człowieka wspierającej rozwój organizmów pożytecznych znajdujących się w środowisku rolniczym. Polega ona na pozostawieniu miedz, zadrzewień i zakrzewień śródpolnych, wysiewaniu roślin miododajnych (np. facelia, gryka zwyczajna, ogórecznik lekarski), pasów kwietnych i tworzeniu oczek wodnych. Na drodze śródpolnej i miedzy licznie występują pożyteczne muchówki z rodziny bzygowatych, które głównie odżywiają się mszycami.
Co zamiast zapraw neonikotynowych rzepaku?
Wycofanie przez UE zapraw neonikotynowych oraz wielu nalistnych insektycydów powoduje w rzepaku ozimym problem ze szkodnikami w okresie jesiennej wegetacji. Mogą być problemy z takimi szkodnikami, jak: śmietka rzepakowa, pchełki ziemne, chowacz galasówek, pchełka rzepakowa, mszyca kapuściana i rolnice. W warunkach naturalnych mogą wtedy pomóc biedronki redukujące kolonie mszyc. Również grzyby owadobójcze, jak np. owadomorki mogą zredukować mszyce i inne szkodniki znajdujące się w glebie i na liściach.
Należy pamiętać, że nalot mszyc następuje wcześniej niż biedronek i innych owadów pożytecznych. Wtedy należy zdecydować, czy potrzebny jest zabieg chemicznym środkiem ochrony roślin. Jeżeli jest konieczny, należy go wykonać jak najwcześniej, przed nalotem wrogów naturalnych lub ograniczyć do pasów brzegowych plantacji, a nawet do zabiegu punktowego, wybierając insektycyd selektywny.
Biofungicydy w ochronie rzepaku.
W uprawie rzepaku w zależności od rejonu i warunków pogodowych obserwuje się wiele chorób, takich jak: czerń krzyżowych, kiła kapusty, sucha zgnilizna kapustnych, zgnilizna twardzikowa, zgorzel siewek i wiele innych. Do ich ograniczania zarejestrowano oprócz środków chemicznych, 7 biofungicydów (tab. 2).
Tabela 2. Wykaz zarejestrowanych biofungicydów w rzepaku
Najważniejsze zasady przy stosowaniu biofungicydów w uprawie rzepaku:
- grzyb C. minitans stosuje się zapobiegawczo przed siewem rzepaku, po zabiegu opryskania ziemię należy wymieszać na głębokość 5-10 cm. Wiadomo z literatury, że zarodniki grzyba mogą przetrwać nie kiełkując w zniszczonych sklerocjach sprawcy zgnilizny twardzikowej co najmniej rok, grzyb może być zamiennikiem wycofanych substancji czynnych (s.cz.) z grupy strobiluryn i imidazoli,
- P. oligandrum preferuje glebę o pH 5,5-7,5 i temperaturę gleby 120C – 250C, również ogranicza sprawcę kiły kapusty, może być zamiennikiem wycofanych s.cz. z grupy triazoli i imidazoli,
- nie wolno stosować biofungicydów razem z chemicznymi fungicydami,
- grzyba antagonistycznego T. asperellum stosuje się zapobiegawczo w trakcie siewu, na dno otwartej bruzdy, przy pomocy aplikatora do granul,
- bakteria B. amyloliquefaciens oprócz działania fungicydowego działa również jako stymulator naturalnych mechanizmów ochronnych rośliny, dzięki czemu zmniejsza szkody powodowane przez pchełki w rzepaku, może być zamiennikiem wycofanych s.cz. z grupy benzamidów.
Należy wiedzieć, że nie jest możliwe zapewnienie ochrony rzepaku przy wyłącznym wykorzystaniu czynników biologicznych. Strategia ochrony rzepaku musi obejmować kompleks działań opartych na różnych metodach i dążeniu do minimalizacji stosowania chemicznych pestycydów.
Ochronę biologiczną należy łączyć z innymi metodami niechemicznymi, jak m.in.:
- płodozmian (max udział rzepaku w płodozmianie nie powinien być większy niż 25%),
- stosowanie odmian odpornych na choroby lub tolerancyjnych na organizmy szkodliwe,
- stosowanie kwalifikowanego materiału siewnego,
- stosowanie zasad higieny fitosanitarnej polegającej na czyszczeniu sprzętu rolniczego, maszyn wykorzystywanych przy zbiorze plonu).
